११ जेठ, काठमाडौं । अर्थ मन्त्रालय यतिबेला आगामी आर्थिक वर्ष २०८०/८१ को बजेट लेखनमा व्यस्त छ । मन्त्रालयका ढोका बन्द गरिएका छन् भने बजेट लेखनमा खटिएका अधिकारीहरु सार्वजनिक सम्पर्कबाट अलग भएका छन् ।
यसरी गोप्यरुपमा लेखिने बजेट हरेक वर्ष १५ जेठमा सार्वजनिक गर्ने संवैधानिक व्यवस्था छ । सोही कारण कुनै पनि हालतमा जेठ १५ गते नै बजेट सार्वजनिक गर्नुपर्छ । यो दिनमा पनि सरकारले अपराह्न ४ बजे नै बजेट सार्वजनिक गर्ने गरिएको छ । यस्तो परम्परा लामो समयदेखि नै चलिरहेको छ ।
नेपाल सरकारका पूर्वसचिव कृष्णहरि बास्कोटा बजेट सार्वजनिक गर्न ४ नै बजाउनु पर्ने बाध्यताका पछाडि सो दिन अर्थमन्त्रीको व्यस्ततासँग जोड दिन्छन् । बजेट अर्थ मन्त्रीले लेख्ने र सिधै सार्वजनिक गर्ने दस्तावेज होइन । यसका लागि प्रणालीगत रुपमा १५ जेठका दिन कम्तिमा चार वटा चरण पार गर्नुपर्छ । यी चरणका काम पुरा गर्दा पनि कम्तिमा ४ बजेसम्म समय लाग्ने उनले बताए ।
पूर्वसचिव बास्कोटाका अनुसार १५ जेठका दिन सर्वप्रथम प्रधानमन्त्रीको अध्यक्षता हुने राष्ट्रिय योजना आयोगको बैठक बस्छ । सो बैठकले आगामी आर्थिक वर्षको आय/व्ययको विवरण ल्याउने निर्णय गर्छ । यो निर्णय अर्थ मन्त्रालय पुग्छ । अर्थ मन्त्रालयबाट टिप्पणी उठाउँदै यो निर्णयलाई मन्त्रिपरिषद्मा पेश गरिन्छ ।
सोही दिन मन्त्रिपरिषद् बैठक बस्छ । मन्त्रिपरिषद् बैठकले बजेट पास गरी पेश गर्न संसद पठाउँछ । मन्त्रिपरिषद्बाट पास भएको बजेट प्रिन्ट गरी संसदमा सबै सांसदलाई वितरण समेत गर्नुपर्छ । सोहीकारण प्रिन्टका लागि समेत केही समय लाग्छ । यी सबै प्रक्रिया पुरा गर्दा बजेटका लागि अपराह्न ४ बजे समय पुग्ने पूर्वसचिव बास्कोटाको भनाइ छ ।
नेपालमा संसद नभएको बेला अध्यादेशबाट बजेट सार्वजनिक भएका छन् । यस्ता बजेट भने ४ बजेभन्दा छिटो पनि सार्वजनिक भएका छन् । तर, संसदमा सार्वजनिक भएका अधिकांश बजेट अपराह्न ४ बजे नै सार्वजनिक गरिएका छन् ।
धानिएको परम्परा
नेपालमा वि.सं २००८ मा सूवर्ण शमसेरले पहिलो बजेट सार्वजनिक गरेका थिए । सो बजेट यसै समयमा सार्वजनिक भएको बताइन्छ । ‘बेलायतमा धेरै परम्परा कानून जस्तै बनेका छन्,’ बास्कोटा भन्छन्, ‘नेपालमा पनि सोही प्रकारको परम्परा बसेको हुनुपर्छ, प्राय बजेट ४ बजे नै सार्वजनिक भएको छ ।’
पूर्वअर्थसचिव रामेश्वर खनाल यसलाई भारतको परम्परालाई नेपालमा सिको गरिएको बताउँछन् । ‘हाम्रोमा धेरैजसो परम्परा भारतबाटै प्रेरित छन्,’ उनी भन्छन्, ‘भारतमा साँझ बजेट सार्वजनिक हुन्छ, हाम्रोमा पनि त्यस्तै गर्न थालियो ।’
सर्वसाधारणको चासो
एक पूर्वअर्थसचिव बजेट सरकारको मात्र नभई निजी क्षेत्र र सर्वसाधारणको समेत चासोको दस्तावेज भएको भन्दै अपरान्ह ४ बजे सार्वजनिक गरिनुमा उनीहरुलाई समेत समेट्ने प्रयासका रुपमा व्याख्या गर्छन् । ‘सामान्यतया ४ बजे सार्वजनिक कार्यालयहरु बन्द भई बिदा हुन्छ,’ उनले भने, ‘जो जहाँ भए पनि बजेट सुन्न सकुन् भन्ने उद्देश्यले सामान्यतया ४ बजे बजेट सार्वजनिक गरिन्छ ।’
भन्सार दरको मामला
१५ जेठका दिन भन्सार विन्दुबाट जुन सामान इन्ट्री भए पनि त्यसको दर चालु आर्थिक वर्षको बजेटले तोके अनुसारको हुन्छ । साँझ ४ बजे बजेट सार्वजनिक भएसँगै परिवर्तित दरमा मूल्यांकन सुरु हुन्छ ।
नेपालमा सामान्यतया साँझ ४ बजेसम्म भन्सार कारोबार भएर कार्यालयहरु बन्द हुन थाल्छन् । भोलिपल्ट बिहानबाट नयाँ दरमा मूल्याङ्कन थालिन्छ । सोहीकारण ४ बजे बजेट सार्वजनिक गरिन्छ भन्ने तर्क अर्थ मन्त्रालयको छ ।
यो भनाइमा केही सत्यता रहेको पूर्वअर्थसचिव खनाल बताउँछन् । ‘कारण नै यही हो भन्ने होइन,’ उनी भन्छन्, ‘तर भन्सारको कामकाज सकाएपछि नयाँ दर सार्वजनिक गरिएको भन्ने गरिन्छ ।’
